Εισαγωγή στα Πάθη τα σεπτά

Υπόμνημα στην αρχή της Μ. Εβδομάδος

Από τον καθηγητή Αριστείδη Πανώτη, Μ. Ιερομνήμονα της Εκκλησίας ΚΠόλεως, για το Amen.gr.

Η ορθόδοξη λατρεία χαρακτηρίζεται για τον πραγματισμό της γιατί παρακολουθεί με ακρίβεια τα συμβάντα των τελευταίων ημερών του Ιησού Χριστού. Αυτά καταγράφονται στα τέσσερα Ευαγγέλια και αρχίζουν με τη θριαμβευτική Είσοδό του στα Ιεροσόλυμα και τα Σεπτά Πάθη και την Ανάστασή του. 

Οι γενεές των χριστιανών με αυτά γαλουχήθηκαν από την Εκκλησία η οποία τα ενεργοποιεί και τα «αναπαράγει» μέσα στο λειτουργικό της χρόνο ως «μεγάλα και απόρρητα» ιερά γεγονότα που τελέστηκαν στην «πνευματικὴ θεραπεία», γι' αυτό και οι χριστιανοί τα τιμούν την τελευταία Μεγάλη Εβδομάδα. Μέ αυτά παρατηρεί ο ιερός Χρυσόστομος, «ήρθη το μεσότοιχο του φραγμού μεταξύ Θεού και ανθρώπου..., και άνοιξε ο Παράδεισος».
Η «οικουμενική τιμή»επί αιώνες αυτών των ημερών, αποβλέπει στη ζωντανή συμμετοχή στις Ακολουθίες της Εκκλησίας μας για τη διδαχή και τη βίωση των ιερών νοημάτων τους. Για να ενεργοποιηθεί η ευσέβεια των ημερών αυτών «συλλειτουργουν» οι υψηλές εμπνεύσεις της Υμνολογίας, της Εικονογραφίας, της Ψαλτικής τέχνης και της Τάξεως. Έτσι η κληρονομία των Λειτουργικών Τεχνών της πολιάς χριστιανικής αρχαιότητας συναρπάζει και μεταφέρει τους χριστιανούς στο χρόνο, στο χώρο και στο τόπο του Σωτηρίου Πάθους και έχουμε τις πλέον συμπυκνωμένες με υψηλά νοήματα ημέρες του χρόνου που τις αποκαλούσε «ως την ουσιωδέστερη στιγμή των μυστηρίων της ορθοδόξου λατρείας» ο Ρώσος θεολόγος Σέργιος Μπουλγακώφ.

Η Εβδομάδα αυτή έχει δική της ενότητα που τη ξεχωρίζει από τη λοιπή Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Σοφή είναι η κατάταξη των Προφητικών και Ευαγγελικών αναγνωσμάτων που προετοιμάζουν για να συμβαδίσουμε με τον Χριστό τις τελευταίες ημέρες του επί γης βίου του. Οι τρις πρώτες ημέρες της Μ. Εβδομάδος έχουν καταφανή ομοιότητα μεταξύ τους όχι μόνο γιατί τελείται κατ΄ αυτάς η Ακολουθία Μεταδόσεως και Μεταλήψεως των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων, αλλά γιατί επόμενες φέρουν όλες την ίδια εκπληκτική δομή στον Όρθρο και στον Εσπερινό με τις ευχές, τα τροπάρια και τα αναγνώσματα, που παρακολουθούν την πραγματική ευαγγελική διήγηση της πορείας του Χριστού προς το Πάθος. Κάθε ημέρα υμνείται το ιερό γεγονός που συνοψίζει περιληπτικά ο λεγόμενος Οίκος της και αναφέρεται το Μηνολόγιο. Η εισαγωγική λειτουργική ενότητά τους επιβεβαιώνεται από την ακολουθούμενη τάξη τους. Όλες αρχίζουν με αργό ψάλσιμο του μεσονυκτικού τροπαρίου: «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται...» και όλες προλογἰζουν τους Αίνους με το ίδιο Εξαποστειλάριο: «Τον νυμφώνα σου βλέπω...» όπως κάθε Ακολουθία του πρώτου τριήμερου της Μ. Εβδομάδος.

Το πρωΐ της Παρασκευής προ της Κυριακής των Βαΐων τελείται με Εσπερινό η Προηγιασμένη και διαβάζεται πρώτα η περικοπή εκ της Γενέσεως (ΜΘ΄33-Ν΄2) που περιγράφει τη ταφή του Ιακώβ, προπάτορα του Ιησού, και την ταφή του όμορφου και αθώου Ιωσήφ που πουλήθηκε από τους αδελφούς του. Οι δύο αυτές ταφές της Π. Διαθήκης αναφέρονται για να συγκριθούν με τη ταφή «του φίλου του Χριστού Λαζάρου» που τέλεσαν οι αδελφές του με συνείδηση ότι υπάρχει πέρα του τάφου ζωή (Ιωάν. ια΄.24). Όμως για να επιβεβαιωθεί η αθανασία την κατάλληλη ώρα φθάνει στη Βηθανία Αυτός που επιβεβαιώνει ότι είναι «η Ανάσταση και η Ζωή» και μάλιστα «ότι όποιος πιστεύει σ' Αυτόν και αν αποθάνει θα ζήσει» (Ιωάν.ό.π.25). Η γνωστοποίηση αυτής της υπερκόσμιας ελπίδας ότι η ζωή συνεχίζεται και μετά την σωματική φθορά του ανθρώπου ακούγεται από το στόμα του Ιησού πριν το Πάθος Του και πιστοποιεί «την κοινή μας ανάσταση» «προ εξ ημερών του Πάσχα». Τό δεύτερο ανάγνωσμα είναι εκ των Παροιμιών ( ΛΑ. 8-31) που με αφορμή τη πίστη στην αιωνιότητα των αδελφών του Λαζάρου και στους λόγους του ελθόντος στο μεταξύ Ιησού επαινεί την αξία της γυναίκας. 

Στο Εσπερινό της Βαϊοφόρου με το ίδιο ευφρόσυνο, και παραμυθητικό πνεύμα ξεκινούν και τα ιδιόμελα Στιχηρά και τα αναγνώσματα που μιλούν καθαρά για τον «αναπεσώντα» λέοντα και σκύμνο του Ιούδα, που αγγέλλει ο θνήσκων πατριάρχης Ιακώβ και χαιρετούν οι προφήτες Σοφονίας και Ζαχαρίας ως δίκαιο «σώζοντα» «βασιλέα» «επιβεβηκότα επί υποζύγιο και πώλον νέον»! Τα στιχηρά χαιρετίζουν τον θριαμευτικά εισερχόμενο στην Αγία Πόλη με το: «Ωσαννά ο έχων πλήθος οικτιρμών». Ο Όρθρος ανεφημεί την Ανάσταση του Λαζάρου αλλά εξυμνεί χαρμόσυνα τον Ερχόμενο στον Κανόνας του ο Κοσμάς με το «Ωσαννά Χριστός, ευλογημένος Θεός», που είναι και η ακροστιχίδα του Κανόνα. Με επευφημιστικά σύμβολα νίκης, κλάδους φοινίκων, καλούνται οι πιστοί να υποδεχθούν τον Λυτρωτή τους, «ως νικητή του θανάτου». Γιατί σ' αυτό αποσκοπεί όλο το Πάθος, στη νίκη κατά του θανάτου που προήλθε από την αμαρτία, νίκη που προτυπώθηκε με την Έγερση του Λαζάρου και ολοκληρώθηκε με την Κάθοδο στον Άδη και την Ανάσταση του Κυρίου. 

Τη Μ. Δευτέρα

Από τις εσπερινές ώρες της Κυριακής των Βαΐων αρχίζουν οι παννυχίδες των «Νυμφίων». Η κάθε μία τους αντιστοιχεί στον Όρθρο της επόμενης ημέρας. Η Ακολουθία ξεκινά μετά τον Εξάψαλμο με το κατανυκτικό τριπλό μέγα Αλληλουάριο που είναι έμμνηνο, γιατί έχει ως εφύμνιο βιβλικούς στίχους. Οι Ακολουθίες των τριών πρώτων ημερών συνήθως καλούνται «Νυμφίοι» γιατί ο πρώτος ύμνος που ακούγεται είναι για τον «Νυμφίο της Εκκλησίας» που η υποδοχή του αρχίζει λιτανευτικά μελωδικά και εποπτικά με την απεικόνιση του «Πάσχοντος Νυμφίου», ενώ τον αναμένουν οι προσελθόντες μέσα στη νύκτα προσκυνητές με ένδυμα γάμου και αναμμένες τις λαμπάδες της ψυχής τους. Η ιερή εικόνα του παραμένει στο κέντρο του κάθε ναού μέχρι το απόγευμα της Μ. Τετάρτης για να θυμίζει η ιστόρησή της πως εκεί «αναπαράγονται» τα ιερά γεγονότα του «καιρού εκείνου» για να συζούμε τα μυστικά νοήματα των Σεπτών Παθών του Σωτήρος Χριστού. 

Στις βραδινές συνάξεις της Κυριακής και της Δευτέρας το ανάγνωσμα είναι εκ του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου, που γράφηκε προς κατήχηση των εξ Εβραίων χριστιανούς. Η περικοπή αναφέρεται στην ακαρπία της συκιάς που ξεράθηκε γιατί έπαυσαν να τη ζωογονούν οι χυμοί των ριζών της στη γη. Και η Συναγωγή καθηλώθηκε στην τυπολατρική θρησκευτικότητα οδηγήθηκε στην αρτηριοσκλήρωση της ευσεβείας για να κατασταθεί ανίκανη για να δώσει καρπούς αγάπης. Ο Χριστός παραγγέλλει σε όσους αποξηραίνονται «κλίμα» άλλων εποχών: «Μηκέτι ἐκ σού καρπός γένηται εις τον αιώνα». Και αιτιολογημένα αρχίζει τη μεγάλη του διαμάχη με όσους τότε ευθύνονταν για το κατάντημα της Συναγωγής διηγούμενος τις παραβολές: «Των δύο τέκνων» ( Ματθ. κα΄ 28-32) και «Των κακών εργατών του αμπελώνα» ( Ματθ. κα΄33-44 και Μαρκ. ιβ΄1-12 και Λουκ.κ΄ 9-10).

Στη συνέχεια ο πολυμαθής Καλαβρός ερημίτης Κοσμάς ο Μελωδός, που έζησε αιχμάλωτος στην αραβοκρατούμενη τότε Παλαιστίνη, έγινε από τον Ιεροσολύμων Θεόδωρο το 743 επίσκοπος της παραθαλάσσιας πολίχνης των Ανδήδων, που λέγεται αραβικά Μαϊουμά. Αυτός συνέταξε τον Κανόνα της Μ. Δευτέρας, επάνω σε τρεις μόνον Ωδές, εξ αυτού και Τριώδια, με πρότυπα τη α΄, την η΄ και την Θ΄ Ωδή του Μωϋσέως (Δευτ. λβ΄. 1-43). Το πρώτο τροπάριο του κάθε Κανόνα καλείται «ειρμός» και καθορίζει το μέτρο τη μελωδία των τροπαρίων που τον ακολουθούν. Η Α΄ Ωδή περιστρέφεται γύρω από την αγνωμοσύνη των Εβραίων για την θαυμαστή διάβασή τους από την Ερυθρά θάλασσα κατά την Έξοδό τους από την Αίγυπτο και ότι η συγκατάβαση του Θεού συνεχίστηκε προσφέροντας το νέο πρότυπο του Αδάμ και προεικονίζεται ο Χριστός στο πρόσωπο του ενάρετου παιδιού του πατριάρχη Ιακώβ, τον παγκαλο Ιωσήφ. Ακολουθεί το Μηνολόγιο που υπομνηματίζει το εορτολόγιο της ημέρας και συνεχίζεται ο Κανόνας με την Η΄ Ωδή που αναφέρεται στον ύμνο των Τριών Παίδων οι οποίοι μέσα από τῆ φωτία της καμίνου ταπεινοί υμνολογούν τον αληθινό Θεό και διαιωνίζουν την αληθινή πίστη τηρούντες τις εντολές Του, που αγνοούνται από όσους διαβιούν μέσα στην αταξία της αμαρτίας. Η Θ΄ Ωδή περιέχει έπαινο και τιμή προς την Υπεραγία Θεοτόκο η οποία συνετέλεσε για να γεννηθεί Εκείνος, που θα ταπεινωθεί μέχρι σταυρώσεως για τη Σωτηρία μας. Τα τροπάρια που ακολουθούν τους τρείς ειρμούς θεωρούνται υψηλής στάθμης βήματα προετοιμασίας για το Πάσχα. Μετά έρχεται να κρούσει τη πόρτα της καρδιάς των προσευχόμενων το δημοφιλές Εξαποστειλάριο, που αντλεί το περιεχόμενό του από τη παραβολή των 10 Παρθένων (Ματθ. κε΄1-13) και ψάλλει: «Τον νυμφώνα Σου βλέπω Σωτήρ μου, κεκοσμημένον και ένδυμα ουκ έχω ίνα εισέλθω εν αυτώ, λάμπρυνόν μου την στολήν της ψυχής, φωτοδότα και σώσον με».

Οι Αίνοι που ακολουθούν μιλούν για τις παλαιές γραπτές προσρήσεις του Ιησού, που μιλούν για το εκούσιο Πάθος Του και για την Ανάσταση Του σε τρείς ημέρες. Και τα ιδιόμελα απόστιχα που ακολουθούν επικεντρώνεται σε διάφορες στιγμές του βίου Του που μίλησε για το «ποτήριο του θανάτου» που θα γευθεί, όπως στη συνομιλία με τη μητέρα των Ζεβεδαίων, που θα είναι καθαρτήριο για τις από Αδάμ αμαρτίες της ανθρωπότητας, η οποία για την αμετανοησία της καταστάθηκε άκαρπη συκιά που τελικά ξεράθηκε. Και η πρώτη παννυχίδα τελειώνει με τη προσευχή του αγίου ασκητή Εφραίμ του Σύρου που είναι από τον 4ο αιώνα μία βαθιά ενδοσκόπιση των αδυναμιών μας που παρέχει και τα αντίδοτα για θεραπευτική αγωγή για τη προσέγγιση των υψηλών νοημάτων των ημερών αυτών. 

Την Μ. Δευτέρα το πρωΐ, για να «οικονομηθεί» η ώρα εργασία των θρησκευόμενων και να μετριαστεί κατά νεώτερο έθος η παλαιότερη ολοήμερη νηστεία, ετεροχρονίζεται η Ακολουθία του Μ. Απόδειπνου και των Ωρών. Στη Τριθέκτη Ώρα διαβάζεται η προφητεία του Ιεζεκιήλ ( α΄ 1), προφήτη «παρηγορητή» του αρχαίου Ισραήλ, με τα μυστικά οράματα των συμβόλων, που ταυτίστηκαν με τα Ευαγγέλια των τεσσάρων Ευαγγελιστών. Με τον Ματθαίο συνδέθηκε ο αγγελόμορφος Άνθρωπος, με το Μάρκο ο Λέοντας, με το Λουκά ο Μόσχος και με τον Ιωάννη ο υψιπέτης Αετός. Και οι τέσσερις αποτελούν τη γραπτή πηγή του Πάθους του Κυρίου.

Μετά την Θ΄ Ώρα ορίζεται από τον 52 κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου (692) ότι τις ημέρες της κάθε εβδομάδος της Μ. Τεσσαρακοστής επιτρέπεται μόνον η τέλεση της «Ακολουθίας των Προηγιασμένων Δώρων» ενωμένη πάντα με τον Εσπερινό κατά την οποίαν είναι «τετελεσμένη» ηκαθαγίαση του Σώματος και του Αίματος του Ιησού Χριστού και αποτελεί μόνον απλή Μετάδοση των Προαγιασθέντων Τιμίων Δώρων. Η Ιστορία τελέσεώς της είναι αρχαιότατη και προέκυψε από την έκτακτη ή την τακτική ανάγκη συσωματώσεως των ευσεβών χριστιανών με το «Προηγιασμένο Σώμα» του Χριστού. Αυτή τελείται κατανυκτικά εκφράζοντας μετά τη νηστεία, τη συντριβή πνεύματος, την ταπείνωση και με εγκάρδια θλίψη χωρίς πομπώδη παρουσία και πολυτελή άμφια . Τελείται μόνον Τετάρτη διότι κατά τη παράδοση την «ημέρα» αυτή δημιουργείται ο άνθρωπος «κατ' εικόνα» Θεού και «καθ' ομοίωση» Του, ενώ κατά την «ημέρα» Παρασκευή συνέβη η πικρά παρακοή της θεϊκής εντολής και η Έξωσή του ανθρώπου από τον Παράδεισο και διαταράχθηκε η σχέση Δημιουργού και δημιουργήματος. 

Η Προηγιασμένη αρχίζει με τον Προιμιακό ψαλμό 103 και το το ΙΗ΄ (18) Κάθισμα του Ψαλτηρίου και τα «Προς Κύριο» σε τρίς στάσεις με εναλλαγή ευχών, συναπτών και εκφωνήσεων μέχρι την σιωπηρά και ευλαβή μεταφορά των Τίμιων Δώρων από το Αρτοφόριο του Θυσιαστηρίου στην Αγία Προθέσεως. Μετά τη συναπτή οι χοροί ψάλλουν κατά τη Τυπική Τάξη τα «εσπέρια τροπάρια» εκ του Τριωδίου και έπεται η Μικρά Είσοδος. Η «Λειτουργία του Λόγου» συμπληρώνεται με τα τρία Αναγνώσματα. Το πρώτο είναι από το βιβλίο της Εξόδου (α΄. 1-21) με την ιστορία του σήμερα τιμώμενου ενάρετου γιού του πατριάρχη Ιακώβ, Ιωσήφ του πάγκαλου, που θεωρείται ο κατ' εξοχή τύπος του πανάρετου τηρητή της αγνότητος που πουλήθηκε από τούς αδελφούς του Ιουδαίους. Το δεύτερο είναι εκ του βιβλίου του πολύαθλου Ιώβ ( α΄. 1-12), που κατά συμβουλή του αδελφόθεου Ιακώβου οφείλουμε : «την υπομονήν Ιώβ ηκούσατε, και το τέλος Κυρίου είδεται» (Ιακ.ε΄11). γιατί το πρόσωπο του Ιώβ θεωρείται πρότυπο του κατ' εξοχή πάσχοντος δικαίου, του Σωτήρος Ιησού Χριστού. Μετά το «Κατευθυνθήτω» ακολουθεί περικοπή εκ του κατά Ματθαίον. (κεφ.κδ΄1-35) όπου ο Ιησούς στο όρος των Ελαιών με μιά αποκαλυπτική και μυστηριώδη ομιλία προς τους μαθητές του μιλά για τα σημεία των έσχατων καιρών, ώστε να μη παραπλανόνται από ψευδόχριστους ψευδοπροφήτες. Τις τελευταίες ημέρες εγκόσμιας παρουσίας του Ιησού περιγράφεται με τόση ζωηρότητα η πένθιμη εικόνα της Β΄ Παρουσίας δεν αποσκοπεί να τρομάξει τους μαθητές του, αλλά να τους υποδείξει ότι μετά από τα συγκλονιστικά συμβάντα θα έλθει η μεγάλη ημέρα της αιωνιότητας για την οποία πρέπει πάντα να επαγρυπνούν οι άνθρωποι, όπως συμβαίνει στους γάμους στην Ανατολή όταν έρχεται τη νύκτα ο Νυμφίος για να παραλάβει τη νύφη. Η εικόνα αυτή προετοιμάζει για τη παννυχίδας που σε λίγες ώρες θα αρχίσει με την Ακολουθία του Όρθρου της Μ. Τρίτης.

[Συνεχίζεται] Πηγή paraklisi.blogspot.gr  /  amen.gr